Dwadzieścia lat temu Polska podpisała europejską konwencję bioetyczną, która zakłada autonomię pacjenta i jego prawo do decydowania o sobie. Niestety, Polki wciąż nie mogą decydować o swoim ciele. Rozmawiałam ostatnio z wieloma kobietami, które marzą o najskuteczniejszej z możliwych antykoncepcji – salpingotomii, czyli podwiązaniu jajowodów – ale prawo im tego zabrania. I to jest draństwo, bo mężczyźni, mimo mętnych przepisów, mają wazektomię niemalże na wyciągnięcie ręki. Wazektomia jest odwracalne, a więc cacy. Salpingotomia to okaleczenie, ciężki uszczerbek i zbrodnia że hej! A przecież zarówno podwiązanie jajowodów, jak i nasieniowodów jest do pewnego stopnia odwracalne. Statystyki dają kobietom po zabiegu od 70 do 80% szans na dziecko, a mężczyznom – nawet do 96%. Poza tym zarówno panowie, jak i panie mogą skorzystać z dobrodziejstw zapłodnienia in vitro. Nie chodzi więc o żaden uszczerbek, ale o władzę. Patriarchalną władzę nad kobiecą płodnością.
A może ustawodawcy chodzi o nasze dobro? Ale momencik… Czyżby państwo było od tego, żeby na siłę chronić nas przed złymi decyzjami? Jeśli tak, to czemu pozwala nam wybrać beznadziejny zawód, przemocowego partnera i wódkę zamiast mleka sojowego? Ponoszenie odpowiedzialności za podejmowane decyzje to fundament dorosłego życia. Jesteśmy księgowymi i lekarzami, naukowczyniami i dziennikarzami, operatorami dźwigów i maklerkami, nauczycielami i kasjerkami… Codziennie decydujemy o życiu, zdrowiu, majątku i przyszłości innych, ale najwyraźniej jesteśmy zbyt niedojrzali, by zdecydować o własnej przyszłości. Czy mamy się na to godzić? A może, żądając legalnej i bezpiecznej aborcji oraz edukacji seksualnej, trzeba przy okazji żądać legalnej i bezpiecznej sterylizacji? Głośno i spektakularnie! W XXI wieku mamy prawo wybrać sobie rodzaj antykoncepcji!
Zanim jednak wyjdziemy na ulicę i zaczniemy domagać się nowych praw, spójrzmy, co nam wolno, a czego nie w świetle dzisiejszych paragrafów. Bezdzietnik zaprosił do rozmowy o sterylizacji na życzenie radcę prawnego, Katarzynę Kostołowską.
Bezdzietnik.pl: Jak wygląda sytuacja prawna – czy wazektomia i salpingotomia są w Polsce dopuszczalne, czy nie?
Katarzyna Kostołowska, radca prawny: Jako zabiegi medyczne konieczne dla ratowania zdrowia czy życia pacjentów oczywiście tak, jednak twoje pytanie dotyczy innego kontekstu, bo dopuszczalności tych zabiegów w celach antykoncepcyjnych. Jako że w polskim prawie ta problematyka nie została uregulowana, to poza koniecznością leczniczą nie przeprowadza się ich legalnie. Właśnie ze względu na brak przepisów dotyczących tak zwanego ubezpłodnienia na życzenie, interwencja lekarska w tym zakresie będzie stanowiła przestępstwo opisane w art. 156 kodeksu karnego. Przepis ten przewiduje karę pozbawienia wolności za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci między innymi pozbawienia człowieka zdolności płodzenia. Należy podkreślić, że owo „pozbawienie” implikuje charakter trwały, a więc oznacza całkowitą i nieodwracalną utratę zdolności płodzenia (u mężczyzn zdolności zapładniania, u kobiet zdolności poczęcia, donoszenia płodu i urodzenia dziecka). Jeśli w przypadku podwiązania jajowodów uznaje się, że zabieg ten trwale ubezpładnia kobietę (choć podobno metodami chirurgicznymi można efekt zabiegu odwrócić, ale to pytanie do lekarza), to w przypadku wazektomii już tak nie jest, bowiem w wyniku tego zabiegu nie dochodzi do pozbawienia mężczyzny zdolności prokreacji na zawsze. Dlatego też w internecie znajdziemy mnóstwo ofert polskich klinik oferujących wazektomię, natomiast nikt nie ogłasza się z zabiegami dla kobiet, bo za przeprowadzenie takiego zabiegu – mimo że na wyraźne życzenie pacjentki – grozi poważna odpowiedzialność karna. Choć trzeba powiedzieć, że zdania tak zwanej doktryny są w tym względzie podzielone. Jedni znawcy prawa uważają, że to przestępstwo, inni że nie. Tylko że kto zaryzykuje, żeby sprawdzić, co orzeknie sąd?
Bezdzietnik.pl: Jakimi intencjami kierował się ustawodawca, ustanawiając takie prawo? Przeczytałam w „Polityce”, że zapis ten sięga korzeniami do epoki przedwojennej – czy to prawda?
Katarzyna Kostołowska: Faktycznie, artykuł 156 obowiązującego kodeksu karnego jest odpowiednikiem artykułu 235 kodeksu karnego z 1932 roku i artykułu 155 z kodeksu karnego z 1969 roku. Co kierowało ustawodawcą? Troska o najistotniejsze wartości i mówię zupełnie poważnie. Zdrowie jest jednym z podstawowych i najważniejszych – z punktu widzenia ochrony prawnej – dobrem człowieka, decydującym przecież o jakości naszego życia. Z tym że w przepisie artykułu 156 pozbawienie płodności wymienia się obok na przykład pozbawienia słuchu czy wzroku, co aktualnie musi nieco śmieszyć, bo jak wiadomo sterylizacja na żądanie dorosłej, świadomej znaczenia tego kroku osoby jako metoda antykoncepcji jest dopuszczalna w wielu europejskich krajach. Co więcej jest to metoda najskuteczniejsza.
Wydaje się, że przeprowadzenie zabiegu sterylizacji w wyniku przemyślanej decyzji pacjentki (poinformowanej przez lekarza o jej konsekwencjach i możliwościach działań alternatywnych) nie powinno być stawiane w jednym szeregu ze sterylizacją ze względów eugenicznych czy karnych (aby uniemożliwić sprawcom przestępstw seksualnych ich ponowne popełnianie), a w konsekwencji karalne. Jednak w Polsce karalnym pozostaje, a zgoda pacjentki na zabieg i jej wola poddania się zabiegowi nie ma tu nic do rzeczy. Lekarzowi grozi odpowiedzialność karna, choć – jak podkreślają zwolennicy zmiany prawa w tym zakresie – dobrowolna rezygnacja z własnej płodności jest podstawowym prawem każdego człowieka. Tak jak każdy ma prawo do prokreacji, tak każdy ma prawo do zrezygnowania z niej. W Polsce mamy do czynienia z takim paradoksem, że kobieta może podjąć decyzję o sterylizacji (bo tego prawo nie zabrania), ale lekarz nie może wykonać zabiegu. I stąd tak zwana turystyka sterylizacyjna.
Bezdzietnik.pl: Czemu akurat kobieca płodność jest tak bezwzględnie chroniona przez państwo? Dlaczego lekarze nie boją się powodować ciężkiego uszczerbku na męskim zdrowiu, a strach dopada ich dopiero, gdy poprosi o to kobieta?
Katarzyna Kostołowska: W Polsce nie ma jednoznacznych przepisów dotyczących żadnego z tych zabiegów. W celach leczniczych są na pewno dopuszczalne i wykonywane, natomiast w celach innych niż lecznicze już nie, bo ta sprawa – światopoglądowa przecież, zahaczająca o normy moralne – jest w Polsce, jak każda inna tego typu, zawsze mocno dyskusyjna. Ta dodatkowo związana jest z interpretacją obowiązujących przepisów, zwłaszcza art. 156 kodeksu karnego. Z tym że za wazektomię nikt nikogo w Polsce nie ściga, bo po pierwsze, nie ma przepisu wprost zabraniającego wazektomii, a po drugie sama metoda pozbawia mężczyznę płodności tylko na jakiś czas, wywołany zabiegiem „defekt” może zostać cofnięty. Wazektomii na życzenie (i oczywiście odpłatnie, bo NFZ nie refunduje zabiegu) można poddać się w wielu polskich klinikach, które jednocześnie odmawiają wykonania zabiegu podwiązania jajowodów u kobiet, bo jak mówiłam, uznawane jest ono za zabieg nieodwracalny, a co za tym idzie mogący skutkować odpowiedzialnością karną lekarza.
Bezdzietnik.pl: Z tego co wiem, jeszcze do niedawna można było znaleźć w Polsce klinikę, w której wykonywano zabiegi podwiązania jajowodów. Dziś już nie. Czy zmieniła się litera prawa?
Katarzyna Kostołowska: W polskim prawie od 1932 roku mamy tę samą regulację – dobrowolna sterylizacja, czyli sterylizacja na życzenie pacjenta, za to bez żadnych wskazań medycznych, może grozić odpowiedzialnością karną dla lekarza przeprowadzającego zabieg. Prawo więc się nie zmieniło, a czy się zmieni? Od zawsze niedobra jest konotacja samego słowa „sterylizacja” kojarzącego się z barbarzyńskim przymusem i nie chodzi tylko o zabiegi wykonywane w Trzeciej Rzeszy, przecież w Szwecji przymusowej sterylizacji poddawano aż do 1975 roku osoby niedostosowane społecznie, ale także na przykład Romów! Od niedawna niedobra jest także atmosfera, lekarze mogą obawiać się sprzeciwu wielu środowisk wobec sterylizacji na życzenie (i to sterylizacji kobiet właśnie). Z pewnością żaden lekarz nie chce pikiet pod oknami gabinetu.
W Polsce mamy do czynienia z silnym wpływem Kościoła katolickiego, a prawodawca kościelny w kanonie 1055 Kodeksu Prawa Kanonicznego określa małżeństwo jako wspólnotę skierowaną do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa. O ile tradycyjne metody antykoncepcji są do przełknięcia, to raczej niemożliwe byłoby przełknięcie antykoncepcji trwałej, jakkolwiek trąci to hipokryzją i mimo że we współczesnym świecie staje się ona normą. Przykład? Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Japonia, Szwecja, Dania… Miejmy nadzieję, że pod wpływem dyskusji na ten temat, nacisku organizacji kobiecych i samych lekarzy dojdzie do zmian także i w naszym prawie.
Bezdzietnik.pl: W jakich sytuacjach dopuszcza się przecięcie lub podwiązanie jajowodów lub sterylizację?
Katarzyna Kostołowska: W takich, w których są do tego wskazania kliniczne. Lekarz – za zgodą pacjentki i po rozważeniu wszelkich korzyści i przeciwskazań – może podjąć się operacji w przypadku, gdyby ewentualna ciąża zagrażała życiu lub zdrowiu kobiety lub gdyby istniało uzasadnione podejrzenie, że dziecko może zostać obciążone ciężką chorobą genetyczną. Inna kwestia, że według Kodeksu Etyki Lekarskiej powołaniem lekarza jest ochrona życia i zdrowia ludzkiego, zapobieganie chorobom, leczenie chorych, ale także niesienie ulgi w cierpieniu. Nasuwa się pytanie, czy nie należałoby tego zapisu rozumieć również w ten sposób, że lekarz powinien podejmować działania lecznicze chroniące zdrowie pacjenta, rozumiane jednak nie jako brak choroby, ale jako dobre samopoczucie.
Bezdzietnik.pl: Czy w przypadku przeciwwskazań do ciąży i porodu mam prawo zażądać zabiegu salpingotomii lub salpingektomii? Co zrobić, jeśli lekarz odmówi?
Katarzyna Kostołowska: Każdy lekarz ma obowiązek wykonywać swój zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością. W ustawie o działalności leczniczej zapisano, że podmiot leczniczy nie może odmówić udzielenia świadczenia zdrowotnego osobie, która potrzebuje natychmiastowego udzielenia takiego świadczenia ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia. Z kolei w ustawie o zawodzie lekarza jest mowa o tym, że lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki. W tej samej ustawie uregulowano kwestię tak zwanej klauzuli sumienia. Otóż lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, jednak z zastrzeżeniem przypadków, gdy zwłoka w udzieleniu świadczenia mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Lekarz korzystający z klauzuli sumienia ma obowiązek uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej, jeśli zaś wykonuje zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma także obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie swojego przełożonego.
Pacjentka, która uzna, że lekarz zachował się niewłaściwie, może złożyć skargę do rzecznika odpowiedzialności zawodowej przy okręgowej izbie lekarskiej, przed którą lekarze ponoszą odpowiedzialność za nieprzestrzeganie przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza oraz zasad etyki lekarskiej. Okręgowy rzecznik wykonuje czynności sprawdzające i sprawuje funkcję oskarżyciela przed sądami lekarskimi, które mogą orzec wobec lekarza karę upomnienia, nagany, kary pieniężnej, zakazu pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia, ograniczenia zakresu czynności wykonywaniu zawodu lekarza, zawieszenia prawa wykonywania zawodu, a nawet pozbawienia prawa wykonywania zawodu. Skargę można skierować również do Narodowego Funduszu Zdrowia, do Rzecznika Praw Pacjenta i do Rzecznika Praw Obywatelskich. Sprawy odszkodowawcze rozpatrują wojewódzkie komisje ds. orzekania o zdarzeniach medycznych albo sądy.
Bezdzietnik.pl: Czy podwiązanie/podcięcie jajowodów jest przestępstwem ściganym z urzędu, czy na wniosek poszkodowanego?
Katarzyna Kostołowska: Jeśli zabieg przeprowadzono bez wskazań leczniczych, jest to przestępstwo, które ściga się z urzędu. Na wniosek pokrzywdzonej lub pokrzywdzonego następuje ściganie przestępstwa opisanego w art. 192 kodeksu karnego, a polegającego na przeprowadzeniu takiego zabiegu, jeśli wskazania lecznicze były, ale nie uzyskano zgody pacjentki na jego przeprowadzenie.
Bezdzietnik.pl: Kto ponosi konsekwencje prawne ubezpłodnienia? Co za to grozi i komu?
Katarzyna Kostołowska: Odpowiedzialność karną, o której mowa w powoływanym już przepisie artykułu 156 kodeksu karnego ponosi ten, kto spowoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci między innymi pozbawienia człowieka zdolności płodzenia, a więc w praktyce lekarz wykonujący zabieg sterylizacji. Nigdy nie osoba decydująca się na poddanie zabiegowi. Według aktualnie obowiązującej ustawy karnej lekarzowi grozi kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech.
Bezdzietnik.pl: Czy kobieta, która poddała się temu zabiegowi za granicą, po powrocie do Polski powinna się czegoś obawiać? Czy może bezpiecznie przyznać się swojemu lekarzowi, że ma podwiązane jajowody? Czy lekarz ma obowiązek to gdzieś zgłosić?
Katarzyna Kostołowska: Lekarzy obowiązuje tajemnica lekarska. Co prawda każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu (a takim jest przestępstwo stypizowane w artykule 516 kodeksu karnego) ma obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję, jednak jest to obowiązek społeczny, przed którym występuje obowiązek prawny wyrażony w ustawie o zawodzie lekarza nakazujący zatrzymać w tajemnicy wszystkie informacje związane z pacjentem, a uzyskane w związku z wykonywaniem zawodu. Co ważne, obowiązek dochowania tajemnicy lekarskiej obejmuje nie tylko informacje przekazane lekarzowi przez pacjenta, lecz także te, do których dostęp lekarz uzyskał przez analizę dokumentacji medycznej pacjenta, od innego lekarza czy też od osób trzecich. Oczywiście, jeżeli zabieg wykonał lekarz słowacki, to nie popełnił przestępstwa, ponieważ na Słowacji taki zabieg jest dozwolony. Kobieta, poddając się sterylizacji, też nie popełniła przestępstwa, więc może bez obaw powiedzieć o zabiegu każdemu, w tym również lekarzowi.
Bezdzietnik.pl: Czy pomoc w poddaniu się podwiązaniu jajników jest również karalna?
Katarzyna Kostołowska: Pomocnictwo w polskim systemie prawnym jest karalne tak jak sprawstwo, czyli jest zagrożone tą samą karą, ale wymierzając karę za pomocnictwo, sąd może zastosować jej nadzwyczajne złagodzenie. Chcę jednak powiedzieć, że za pomocnictwo odpowiada ten, kto działa w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego i swoim zachowaniem ułatwia tej osobie jego popełnienie. Pomocnik musi mieć więc wyobrażenie konkretnego czynu zabronionego, który ma być popełniony przez konkretnego sprawcę, a informacja w internecie skierowana jest do wszystkich, a nie do konkretnej kobiety. W doktrynie spotyka się opinie, że pomoc tego rodzaju jest zbyt odległa, aby móc konstruować odpowiedzialność za pomocnictwo do konkretnego czynu popełnionego przez konkretną osobę. Jednak ten medal ma dwie strony – z łatwością znajdą się przedstawiciele doktryny mający zdanie odmienne, a i w linii orzeczniczej brak jest jedności. Dlatego nic nie mogę powiedzieć na pewno, każda spawa jest inna, różna może też być interpretacja prawa..
Bezdzietnik.pl: Czy kiedykolwiek jakikolwiek lekarz został skazany za pozbawienie kobiety płodności? Z tego, co wiem, zdarzają się czasami zabiegi wykonywane bez zgody pacjentek, na przykład podczas cesarskiego cięcia…
Katarzyna Kostołowska: Zgoda pacjentki jest kluczowa! Lekarz wykonujący zabieg bez uzyskania zgody pacjenta może odpowiadać karnie, a grozi mu grzywna, kara ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do dwóch lat. Głośna była u nas sprawa matki małej Róży, którą w 2009 roku lekarka ubezpłodniła podczas cesarskiego cięcia, nie mając na to zgody kobiety. W wyniku złożonego przez kobietę prywatnego aktu oskarżenia zapadł wyrok skazujący lekarkę na rok pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata. Podobny przypadek miał miejsce we Francji, gdzie zapadł wyrok skazujący wobec lekarza, który dokonał sterylizacji 26-letniej pacjentki, matki pięciorga dzieci, bez jej zgody. Sąd uznał winę lekarza za niewątpliwą, choć sam zabieg został przeprowadzony według wszelkich zasad sztuki.
Bezdzietnik.pl: Jak wygląda sytuacja na świecie? Czy podwiązywanie jajowodów jako metoda antykoncepcji jest w Europie i na świecie dopuszczalna?
Katarzyna Kostołowska: Dopuszczalna jest w wielu europejskich krajach, choćby w Niemczech, Austrii, we Francji, w Wielkiej Brytanii, Czechach, na Słowacji. Zgodnie z zaleceniami ONZ i Rady Europy dobrowolna sterylizacja jako metoda antykoncepcji powinna być dostępną metodą planowania rodziny, ba!, narzędziem do realizacji prawa każdego człowieka do planowania rodziny. Na świecie mamy do czynienia z trzema typami regulacji prawnych: jednoznacznym dopuszczeniem możliwości przeprowadzenia sterylizacji na życzenie, dopuszczeniem sterylizacji na życzenie jako realizacji programu demograficznego państwa lub brakiem jakiegokolwiek uregulowania czy też jednoznacznym zakazem (poza względami terapeutycznymi).
Oczywiście sterylizacja na życzenie to nie jest zwykła czynność jak kupowanie bułki u piekarza. Sterylizacja na życzenie musi być poddana pewnym rygorom i w krajach, w których jest dopuszczalna, właśnie tak się dzieje. W USA na przykład może się jej poddać osoba poczytalna, która skończyła 21 lat, dobrowolnie wyraziła świadomą, pisemną zgodę na zabieg, a wcześniej została szczegółowo poinformowana o ryzyku i konsekwencjach. Sam zabieg natomiast musi być przeprowadzony między 30. a 180. dniem po wyrażeniu zgody. Miejmy nadzieję, że i polskie prawodawstwo pójdzie tym tropem…
Bezdzietnik.pl: Dziękuję za rozmowę!
Zdjęcia: Depositphotos.com